Pælingar um markaðinn

Af ummælum mínum um markaðinn og aðferðafræði margra fræðibræðra mína í hagfræðinni í undanförnum bloggum gætu einhverjir þeirra sem villst hafa hingað inn fengið á tilfinninguna að ég sé einhvers konar andmarkaðssinni og að mér sé illa við hinn frjálsa markað. Ekkert gæti verið fjær sanni. Þótt ég telji mig vissulega til villutrúarmanna innan hagfræði þá er ég svo sannarlega markaðssinnaður; ég er Keynesisti og frjálslyndur jafnaðarmaður. Þó er ekki þar með sagt að ég trúi í blindni á hinn frjálsa markað. Markaðurinn á að vera eins frjáls og mögulegt er en þó eru mikilvægar undantekningar; ég tel nauðsynlegt að hafa með honum öflugt eftirlit, einfaldlega vegna þess að auðvelt er að misnota (eða manípúlera) hann. Það er meira að segja mjög auðvelt eins og dæmin hafa margítrekað sannað.

Ég endurtek, ég er fráleitt á móti hinum frjálsa markaði enda er hann langskilvirkasta tækið sem við eigum til þess að dreifa gæðum og skipta þeim. En markaðurinn er fjarri því að vera fullkominn eins og margir virðast halda (eins og ég hef áður komið inn á er það mjög algengt að hagfræðingar gefi sér þá forsendu í líkönum sínum og rannsóknum sem á þeim byggja) og enn síður er hann nokkurt náttúrulögmál. Markaðurinn er mannanna verk og þar af leiðandi þjáist hann af sömu breyskleikum og við mannfólkið. Hinn mikli fjöldi markaðsaðila útilokar ekki þessa breyskleika í gangvirki markaðarins, fjöldinn gæti mildað þá en til þess að útiloka þá þyrfti fjöldi markaðsaðila að vera óendanlegur, og það eru ekki til neinar ósýnilegar hendur (mér finnst alltaf jafn merkilegt að heyra yfirlýsta trúleysingja tala um hina ósýnilegu hönd markaðarins).

Dæmi um algengan breyskleika mannkynsins er græðgin og það er breyskleiki sem auðveldlega kemur fram í viðskiptum. Þegar vonin um skjótan gróða kviknar þá láta margir alla varkárni lönd og leið og það má færa mjög sterk rök fyrir því að einmitt slík hegðun hafi valdið þeirri efnahagslægð sem heimurinn glímir nú við. Um leið og slakað var á klónni hvað eftirlit og reglugerðir varðar kviknaði gróðavonin, áhættusækni jókst og bólan tók að þenjast út. Ekki einungis á Íslandi heldur alls staðar. Ég hef heyrt, og séð, þá er aðhyllast frjálshyggju halda því fram að það hafi verið of mikið eftirlit og ekki nægilega mikið frelsi sem olli Hundadagakreppunni; hefði markaðurinn fengið fullt frelsi þá hefði hann sjálfur rétt sig af og allt verið í himnalagi. Slíkt virkar í hagfræðilíkönum þar sem byggt er á rökrænni hegðun og allt er til langs tíma en til langs tíma litið erum við öll dauð. Sú tímavídd er því miður ekki til nema í fræðunum og við lifum í skammtímaheimi. Mér þætti því gaman að vita hvernig þessi „sjálflækning“ hefði átt að fara fram.

Hinn algjörlega frjálsi markaður leitar ekki í áttina að fullkomnun (þar sem fjöldi bæði framleiðenda og neytenda er óendanlegur). Þess í stað er innbyggður í hann sjálfseyðingarbúnaður sem t.d. gerir að hann leitar í átt að einokun. Fyrirtækjum fjölgar ekki í óendanleika (sem er fræðileg stærð) heldur fækkar þeim enda er það markmið fyrirtækja að stækka og auka hagnað og arðsemi eigenda sinna. Margur verður af aurum api og í þessari viðleitni svífast fyrirtækin oft einskis. Þess vegna er nauðsynlegt að setja markaðnum skorður og hafa með honum öflugt eftirlit. Oft er jafnvel æskilegt að ríkið sé þátttakandi á markaðnum en þó þarf að tryggja að ríkisfyrirtæki skekki ekki markaðinn í krafti stærðar sinnar og sömuleiðis að þau stýri ekki markaðnum heldur séu frekar í hlutverki hemilsins. Þannig getur ríkið t.d. komið í veg fyrir verðsamráð o.fl. með því einu að vera virkur markaðsaðili.

Þetta á við á samkeppnismörkuðum en eins og áður segir er það mikilvæg forsenda að hægt sé að tryggja að ríkið taki sér ekki markaðsráðandi stöðu. Þar sem einokun ríkir er hins vegar æskilegt að hún sé frekar í höndum hins opinbera en einkafyrirtækis sem svífst einskis til þess að hámarka hagnað sinn á kostnað neytenda. Sömuleiðis ber hinu opinbera að tryggja jafnan aðgang allra að infrastrúktúr hvers konar, t.d. heilbrigðiskerfi, menntakerfi, samgöngumannvirkjum o.s.frv. enda er það hlutverk hins opinbera á að vera að gæta hagsmuna borgaranna.