Bankaáhlaup í alvöru og í bíó

Fátt fannst mér skemmtilegra á árum mínum sem blaðamaður en að skrifa það sem kannski má kalla fræðsluefni með vísan í málefni líðandi stundar. Þetta efni má ef til vill flokka til fréttaskýringa en er þó að mínu mati af aðeins öðrum meiði sprottið, að minnsta kosti miðað við hvernig fréttaskýringar tíðkuðust á Mogganum þegar ég var þar. 

Sagt er að góður kennari sé mjög naskur við að finna dæmi sem geta skýrt mál hans og þó ekki sé ég dómbær á hvort ég sé góður kennari eður ei reyndi ég að tileinka mér þessa aðferð og leitaði þá gjarnan dæma í kvikmyndasögunni, og þá helst í þeim myndum sem náð höfðu til almennings en ekki eingöngu hörðustu kvikmyndaáhugamanna.

Eitt dæmi um slíka umfjöllun var grein sem birtist í Viðskiptablaði Morgunblaðsins fimmtudaginn 11. október 2007. Þar var fjallað um bankaáhlaup, málefni sem var mjög í fréttum vegna áhlaupsins á breska bankann Northern Rock haustið 2007. Innblásturinn (dæmið sem ég notaði til stuðnings) var myndin um barnfóstruna Mary Poppins, ein af mínum eftirlætismyndum þegar ég var barn og ég hef enn mikið dálæti á henni.

Þessi grein birtist sem áður segir í Viðskiptablaði Morgunblaðsins 11. október 2007, fyrir rúmum þremur árum síðan, og er birt hér með leyfi útgefanda Mbl. 

Bankaáhlaup í alvöru og bíó

Eftir Guðmund Sverri Þór

BANKAÁHLAUP, eða úttektarfár, á borð við það sem enski fasteignalánabankinn Northern Rock lenti í nýlega koma sem betur fer sjaldan upp. Sem betur fer fyrir bankana því nytu þeir ekki jafn mikils trausts og raun ber vitni myndu þeir ekki geta hagnast jafn mikið. Og sem betur fer fyrir neytendur því treystu þeir ekki bönkunum jafn vel og raun ber vitni myndi fólk í raun eyða öllum deginum í að labba á milli banka og færa fé sitt á milli. Og sofa síðan með það í tösku úti á miðju gólfi líkt og Lína nokkur Langsokkur. Það væri engum í hag nema ef til vill einstaka innbrotsþjófi, og náttúrulega fyrirtækjum sem selja þjófavörn.

Svo sjaldgæf eru bankaáhlaup að sá sem þetta ritar man ekki eftir slíku síðan ég fór að fylgjast með efnahagsmálum. En þó hafði ég séð að minnsta kosti eitt slíkt. Það var í hinni klassísku kvikmynd um barnfóstruna sem sveif um í regnhlífinni, Mary Poppins. Eflaust hafa bankaáhlaup komið fyrir í fleiri kvikmyndum en ekki þó á jafn eftirminnilegan hátt og í þessari skemmtilegu fjölskyldumynd. Rifjum aðeins upp úttektarfárið úr Mary Poppins.

"Skilaðu peningunum"

Eins og þeir sem hafa séð myndina muna eflaust hafði Mary Poppins þann starfa að gæta tveggja barna, Jane og Michael Banks, en faðir þeirra var hátt settur í fjármálafyrirtæki er nefndist Fidelity Fiduciary Bank. Dag einn sannfærir barnfóstran fjölskylduföðurinn um að hann ætti að taka börnin með sér í vinnuna daginn eftir. Um kvöldið syngur hún börnin í svefn með laginu um konuna sem situr á tröppum dómkirkju Heilags Páls og gefur fuglunum að borða. Og almenningi býðst að kaupa af henni fuglamat á aðeins tvö pens.

 

Svo skemmtilega vill til að ættarlaukur Banks-ættarinnar, Michael, á tvö pens og þau tekur hann með sér þegar hann fer með föður sínum í vinnuna. Þegar þau systkinin ganga fram hjá dómkirkjunni koma þau auga á fuglakonuna sem mælir hjáróma: "Gefið fuglunum. Pokinn kostar tvö pens." Auðvitað vill barnið frekar gefa fuglunum að borða fyrir smáaurana sína en bankamaðurinn, faðir hans, þykist vita betur. Peningarnir skulu lagðir inn á reikning í Fidelity Fiduciary bankanum. Og ekki skánar ástandið þegar komið er inn fyrir dyr bankans. Þá kemur gamall fauskur, aðaleigandi bankans, og hirðir klinkið af drengnum unga. "Skilaðu peningunum," hrópar barnið og þegar viðskiptavinir bankans heyra að einhver fær ekki peningana sína heimta þeir að fá innlán sín tilbaka. Þeir missa traustið til bankans. Bankaáhlaupið er staðreynd.

Orðrómurinn var réttur

Bankaáhlaup eru yfirleitt afleiðing þess að viðskiptavinir missa traustið til bankans. Northern Rock er þar engin undantekning. Fjallað hafði verið um það í fjölmiðlum áður en úttektarfárið hófst að bankinn gæti lent í lausafjárvanda þar sem hann fjármagnaði útlán sín að stórum hluta til á markaði og fjármagnsmarkaðir voru nánast þornaðir upp.

Þetta þvertóku forsvarsmenn bankans fyrir og það var ekki fyrr en þeir óskuðu eftir aðstoð Englandsbanka, seðlabanka Bretlands, að þeir neyddust til þess að viðurkenna að orðrómurinn ætti sér stoð í raunveruleikanum. Þótt margir hafi bent á að í raun hafi ekkert verið að óttast misstu viðskiptavinir bankans trúna á að þar væri sparifé þeirra best borgið og þeir þustu í bankann til þess að taka það út.

Það er mjög sjaldgæft að bankar liggi á öllu því fé sem inn í þá er lagt, sem er til marks um það traust sem viðskiptavinir bera almennt til þeirra, og því geta þeir lent í töluverðum vandræðum þegar úttektarfár skellur á. Sú staða gæti, a.m.k. fræðilega, komið upp að þeir geti ekki staðið við skuldbindingar sínar við viðskiptavinina. Þetta óttuðust sumir þegar áhlaupið var gert á Northern Rock og því gripu bresk stjórnvöld til þess ráðs að ábyrgjast öll innlán í bankann.

Það var ekki gert í Mary Poppins og því var föður Michael litla Banks sagt upp störfum þegar tekist hafði að loka öllum kössum og rýma húsakynni Fidelity Fiduciary Bank. Hann greip hins vegar til þess ráðs að segja orðið sem öll vandamál leysir, þ.e. Supercalifragilisticexpialidocious, og sagði brandarann um karlinn með tréfótinn Smith. Og viti menn, daginn eftir fékk hann stöðuhækkun þegar gamli fauskurinn hafði dáið úr hlátri.

Ekki er enn ljóst hvort eftirmál áhlaupsins á Northern Rock verða hin sömu en víst er að stundum má finna líkindi með kvikmyndum og raunveruleikanum.

Niðurlæging á körfuboltavelli

Aldrei þessu vant ætla ég að blogga og aldrei þessu vant ætla ég hvorki að blogga um efnahagsmál eða raunir Liverpool á fótboltavellinum. Ég ætla að blogga um körfubolta. Ég er kominn með töluverða þörf fyrir að skrifa á ný þannig að á næstunni má e.t.v. búast við fleiri bloggum og ekki endilega um efnahags- eða samfélagsmál eins og venjan hefur verið á þessari síðu. 

Við feðgarnir gerðum svolítið af því í fyrra að fara saman á körfuboltaleiki enda er sá stutti einkar áhugasamur um körfubolta og getur eytt heilu klukkutímunum úti við körfu og æft sig að kasta. Hér í Uppsölum er mikil körfuboltahefð og Uppsala Basket eins og liðið heitir hefur um áratugaskeið verið á meðal þeirra allra bestu í Svíþjóð, sérstaklega hefur unglingastarfið verið til fyrirmyndar en mér skilst að unglingalið KFUM Uppsala (sem er hið rétta nafn félagsins) hafi árum saman borið höfuð og herðar yfir önnur unglingalið hér í landi.

Hvað um það, körfuboltatímabilið er tiltölulega nýbyrjað hér í Svíaríki og við feðgarnir ákváðum að skella okkur á völlinn í kvöld og sjá Uppsala Basket spila. Andstæðingar kvöldsins voru LF Basket Norrbotten frá Luleå, sem fram að þessu hafa heitað Plannja Basket og lentu í öðru sæti í keppninni um Svíþjóðarmeistaratitilinn í fyrra eftir að hafa slegið Uppsala út í undanúrslitum.

Til að gera langa sögu stutta voru Uppsalabúar, með Íslendinginn Helga Magnússon innanborðs, gjörsamlega niðurlægðir. LF Basket skoruðu úr 7 fyrstu sóknum sínum og eftir bara örfáar mínútur var staðan orðin 4-15 og eftir það sáu Uppsalapiltarnir aldrei til sólar. Í hálfleik var staðan 33-59 og eftir þriggja mínútna spil í síðari hálfleik stóð 33-70 á stigatöflunni. Þá slökuðu norðanmennirnir aðeins á klónni og leyfðu Uppsala að sprikla en munurinn varð aldrei minni en 25 stig og þegar upp var staðið skildu 32 stig liðin að, 74-106. Það segir sína sögu um gang leiksins að minnsta manni LF Basket, 183 cm og 92 kg, tókst ítrekað að ýta burtu stærsta manni Uppsala, 217 cm og 115 kg, og jafnvel vinna af honum fráköst.  

Ég hef ekki séð Uppsala spila jafnilla í þeim um það bil tíu leikjum sem ég hef séð með liðinu en vona að þetta sé ekki það sem koma skal. Það er nefnilega ljóst að við feðgarnir munum fara á mun fleiri leiki í vetur en í fyrra; á þriðjudag byrja æfingar P03 en það er aldursflokkur guttans og þar mun yðar einlægur standa fyrir þjálfun. Fyrst um sinn einn, sem gæti orðið áhugavert þar sem ég hef aldrei komið nálægt körfuboltaþjálfun, en þegar líður á veturinn skilst mér að ég muni fá aðstoðarmenn úr unglingaflokkum liðsins.

Þjálfarar fá ókeypis ársmiða á leiki Uppsala Basket og krakkar sem æfa með liðinu fá ársmiða á mjög lágu verði, sem sagt við munum fara á mun fleiri leiki en í fyrra.

Enn af skortsölum

Eftirfarandi pistill birtist eftir mig í Viðskiptablaðinu sl. fimmtudag. Þar er höggvið í sama knérunn og í síðustu bloggfærslu minni, þ.e. ég fjalla um skortsölur.

Misráðið að banna skortsölur

G. Sverrir Þór

Hundadagakreppan, eins og ég hef kosið að kalla þá skörpu efnahagslægð sem fylgdi í kjölfar hrunsins á fjármálamörkuðum heimsins á Hundadögum árið 2007, opnaði augu margra fyrir því að leikreglum á markaði var ábótavant og sömuleiðis að gagnsæi markaðarins var ekki nægilegt. Markaðurinn var einfaldlega ekki eins skilvirkur og margir höfðu talið og vísað í fræðikenningar máli sínu til stuðnings.

Ef þú spyrð tíu hagfræðinga hvað þeir telji hafa valdið Hundadagakreppunni er allt eins víst að þú fáir að minnsta kosti tíu mismunandi svör en þó má ætla að einhvers staðar sjáirðu þann rauða þráð að við ósamhverfni upplýsinga og algenga fylgifiska þess vandamáls, þ.e. hrakval og freistnivanda, sé að sakast. Ekki hef ég pláss til að fara mjög náið út í þá sálma hér en ósamhverfni upplýsinga felur í einfölduðu máli í sér að þegar tveir aðilar eiga viðskipti sín í milli hefur annar aðilinn aðgang að upplýsingum sem hinn hefur ekki. Ósamhverfni upplýsinga er þó ekki umfjöllunarefni mitt hér en tengist því þó þar sem þetta vandamál er afleiðing af öðru vandamáli sem ég hyggst öðrum þræði fjalla um, þ.e. skorti á gagnsæi.

Siðlausar skortsölur

Eins og áður segir rann það upp fyrir mörgum í kjölfar hrunsins á sumarmánuðum 2007 að leikreglunum væri ábótavant og því hafa þær raddir magnast að efla beri lagarammann, nokkuð sem m.a. stendur til að gera innan Evrópusambandsins. Meðal þess sem hefur verið rætt um að banna eru skortsölur á ýmis konar fjármálagjörningum en skortsölur virðast í huga margra vera helsta birtingarmynd þess siðleysis sem margir vilja meina að hafi einkennt fjármálamarkaðinn undanfarinn áratug. Þeir eru sömuleiðis til, jafnvel meðal hagfræðinga, sem beinlínis vilja meina að skortsölur áttu stóran þátt í hruninu og alloft heyrist að skortsala á íslensku krónunni hafi valdið bankahruninu 2008 og efnahagskreppunni sem í kjölfarið herjar á íslenskt samfélag. Áður en lengra er haldið er þó ef til vill rétt að skýra aðeins nánar hvað skortsala er.

Í mjög stuttu máli felst skortsala í því að fjárfestir fær verðbréf að láni og selur í von um að verðgildið lækki. Þegar verðlækkunin hefur átt sér stað kaupir hann síðan bréfin aftur og skilar þeim og mismunurinn á kaup- og söluverði er hagnaður fjárfestisins. Skortsala gjaldmiðla er ekki ósvipað ferli, fjárfestir tekur fé að láni í einni mynt og kaupir fyrir það annan gjaldeyri með von um að myntin sem lánið er tekið í lækki í verði.

Kemur í veg fyrir bólumyndun

Ég get vel tekið undir þær raddir sem segja nauðsynlegt að efla ramma markaðarins og tel að róa beri öllum árum í þá átt að auka gagnsæi en að banna skortsölur alfarið tel ég þó afar misráðið. Skortsala er mikilvægur hluti af verðmyndun á markaði og þar af leiðandi einn nauðsynlegra innviða markaðarins.

Eins og áður segir er skortsala mikilvægur hluti af verðmyndun á markaði þar sem aukin skortsala á t.d. hlutabréfum einhvers fyrirtækis er til marks um að markaðnum þyki fyrirtækið eða orðið of dýrt. Hið sama á við um gjaldmiðla. Þannig er skortsala hluti af þeirri dýnamík markaða sem t.d. á að koma í veg fyrir bólumyndun.

Gagnsæi og markaðsmisnotkun

Nú má vitaskuld benda á að í júlí 2007 sprakk risavaxin verðbóla sem þandist út þrátt fyrir að skortsala væri heimil. Vissulega en spurningin á móti ætti þá að vera: Hvers vegna virkaði skortsalan ekki eins og henni er ætlað. Svarið er tvíþætt í mínum huga. Annars vegar er skortsöluferlið ekki nógu gagnsætt og hins vegar nýttu fjárfestar sér skortsölu til markaðsmisnotkunar.

Skortsöluferlið er ekki nægilega gagnsætt að því leytinu til að víða er engin upplýsingaskylda á fjárfestum, eða fjármálafyrirtækjum um hvaða hlutabréf eru lánuð eða hver það er sem fær þau að láni. Því er sá möguleiki víða fyrir hendi að skortselja án þess að markaðurinn verði þess var og þar af leiðandi gegnir skortsalan ekki því hlutverki sínu að hindra bólumyndun. Hvað markaðsmisnotkun varðar er fall bandaríska fjárfestingabankans Bear Stearns gott dæmi en um það bil er bankinn féll var það mikið rætt að óprúttnir fjárfestar hefðu skortselt hlutabréf og skuldabréf bankans og síðan komið af stað orðrómi um slæma stöðu fyrirtækisins. Þetta olli áhlaupi á bankann sem varð til þess að hann féll.

Að mínu mati er það alveg ljóst að skerpa þarf verulega á reglum um skortsölu, m.a. til þess að stuðla að auknu gagnsæi og koma í veg markaðsmisnotkun. Að banna hana er hins vegar fráleitt.

Höfundur stundar doktorsnám í hagfræði.

Er skortsala endilega eitthvað neikvætt?

Í kjölfar hrunsins á alþjóðlegum fjármálamörkuðum um mitt ár 2007 og hinnar skörpu efnahagslægðar sem fylgdi á eftir, þess sem ég hef kosið að kalla Hundadagakreppuna, hefur m.a. verið rætt um að banna skortsölur á allskyns fjármálagjörningum. Þetta tel ég vera töluverð mistök enda er skortsala nauðsynlegur hluti af virkni markaðarins, eins og ég tíunda í eftirfarandi umfjöllun sem birtist í Viðskiptablaði Morgunblaðsins snemma árs 2008. 

Ég er hins vegar þeirrar skoðunar að herða þurfi verulega lagarammann um skortsölur og sömuleiðis að tryggja þurfi gagnsæi þeirra, ella þjóna þær einfaldlega ekki tilgangi sínum.

Birtist í Viðskiptablaði Morgunblaðsins 24. janúar 2008

Veðjað á gengislækkun

Eftir Guðmund Sverri Þór

Ör lækkun úrvalsvísitölu kauphallarinnar á undanförnum vikum hefur orðið mörgum yrkisefni enda vart ofsögum sagt að hún hafi verið eitt helsta fréttaefni fjölmiðla að undanförnu. Sú umfjöllun hefur helst snúist um öll þau verðmæti sem rokið hafa út um gluggann og hefur eflaust einhverjum brugðið í brún við þær tölur. Minna hefur þó verið minnst á að ekki síður er hægt að hagnast á neikvæðri þróun hlutabréfaverðs og þegar þau þróast jákvætt. Það er gert með skortsölu, en kauphöll OMX hefur nú uppi áform um að koma á fót virkum lánamarkaði með hlutabréf, til að gera skortsöluna gegnsærri.

Nauðsynlegur hluti

Skortsala (e. short selling) fer þannig fram að fjárfestir fær hlutabréf að láni og selur þau, þaðan er hugtakið skortsala fengið – fjárfestirinn er að selja bréf sem hann skortir. Einnig er oft talað um að taka stutta stöðu (e. short position) en þá er einmitt átt við að fjárfestirinn hafi selt bréf sem hann ekki átti.

Með því að skortselja er fjárfestirinn að veðja á að gengi bréfanna muni lækka. Þegar það hefur lækkað kaupir hann bréfin síðan aftur og skilar þeim. Mismuninum heldur hann eftir, þ.e. mismunurinn er hagnaðurinn af viðskiptunum.

Margir virðast líta á fyrirbærið skortsölu sem eitthvað neikvætt, jafnvel siðlaust, en staðreyndin er sú að skortsala er nauðsynlegur hluti markaðarins. Hún er mikilvægur hluti af verðmyndun á skilvirkum og gegnsæjum mörkuðum og leikur mikilvægt hlutverk í því að koma í veg fyrir verðbólumyndun. Þegar fjárfestar telja verð hluta- eða skuldabréfa einhvers fyrirtækis vera orðið of hátt skortselja þeir bréfin. Víða ber lánendum að tilkynna hversu mikið hefur verið lánað þannig að þegar markaðurinn sér aukningu í skortsölum stillist verð bréfanna alla jafna af.

Almennt séð er fátt við skortsölu að athuga, þ.e. hún er sjaldan neikvætt eða siðlaust fyrirbæri eins og áður segir, en vissulega á hún sér neikvæðar hliðar – eins og flest annað. Þannig hafa oft verið brögð að því að aðilar sem skortselja reyni að hafa áhrif til verðlækkunar þess verðbréfs sem um er að ræða. Mörgum er í fersku minni sú umræða sem vaknaði snemma árs 2006 þegar sagt var að erlendir fjárfestingarbankar hefðu skortselt skuldabréf íslenskra banka og greiningardeildir viðkomandi fjárfestingarbanka síðan gefið út neikvæðar greiningar á íslensku bönkunum, með það í huga að verð bréfanna lækkaði. Ekkert sannaðist hins vegar í þeim efnum og er í raun alveg óljóst hvort svo hafi verið. Þá er rétt að taka fram að hvers kyns orðrómur er daglegt brauð á fjármálamörkuðum og því getur reynst erfitt að greina á milli hvaða orðrómi er hleypt af stað með það í huga að hafa beinlínis áhrif til verðlækkunar verðbréfa.

Ekki hvaða bréf sem er

Skortsala er leyfð hér á landi en skiptar skoðanir eru um hvort lögin banni beinlínis lífeyrissjóðum og verðbréfasjóðum að skortselja. Einn viðmælenda blaðsins bendir á að í lögum um lífeyrissjóði standi að þeir megi aðeins nota afleiðusamninga til að draga úr áhættu sjóðsins. Líta megi á skortsölu sem ákveðið túlkunaratriði sem getiverið til þess fallin að draga úr áhættu viðkomandi lífeyrissjóðs, svo framarlega sem hann á meira magn viðkomandi bréfa í sinni eigu. Þannig væri lífeyrissjóðurinn einungis að minnka stöðu sína í viðkomandi félagi, þ.e. minnka markaðsáhættu sína af umræddu félagi.

Lífeyrissjóðir hér á landi mega hins vegar ekki lána sín eigin bréf til þriðja aðila. Þannig geta lífeyrissjóðir til að mynda ekki aukið ávöxtun sína með því að lána eigin bréf og fá greitt fyrir það þóknun. Það eru því aðallega bankarnir sem stunda verðbréfalán enda fáir aðrir sem hafa yfir að ráða nægilega miklu magni verðbréfa til þess að lána út. En þá er spurningin; hvaða bréf má lána út? Geta fjármálastofnanir lánað hlutabréfviðskiptavina sinna sem eru á vörslureikningi líkt og þeir geta lánað þá peninga sem viðskiptavinir leggja inn á reikninga sína?

Svarið er nei, fjármálastofnanir mega ekki lána hlutabréf nema þær eigi bréfin sjálfar. Ástæðan er sú að hlutabréf sem eru í láni bera ekki atkvæðisrétt og því missir eigandi vörslureikningsins atkvæðisrétt sinn í félaginu sem um ræðir. En getur hver sem er fengið hlutabréf að láni?

Fræðilega séð getur hver sem er gert það en hinar „praktísku“ hindranir væru sennilega flestum yfirstíganlegar. Fjárfestar þurfa að geta skilað mjög góðum tryggingum fyrir láninu sem yfirleitt þarf að vera mjög stórt til þess að það borgi sig að standa í þessu brölti. Almennt þurfa lánþegarnir yfirleitt einnig að greiða þóknun til bankans og jafnvel vexti af því.

Eftir því sem næst verður komist eru það fyrst og fremst erlendir fjárfestar sem skortselja íslenska markaðinn. Líklegasta skýringin á því er sú að íslenskir fjárfestar hafa haft það mikla trú á markaðnum að þeir hafi ekki veðjað á lækkun, og því síður svo mikla sem raun ber vitni.

Að lokum er vert að velta því fyrir sér hvaða hlutabréf það eru sem mest eru skortseld hér á landi og svarið er hlutabréf fjármálafyrirtækja og fjárfestingarfélaganna FL Group og Existu. Ástæðan er sú að þau eru seljanlegust á íslenska markaðnum.

Seljanleiki er mikilvæg forsenda þess að skortsöluviðskipti geti farið fram þar sem skortsala er í raun lítið annað en framvirkur samningur. Fjárfestirinn fær bréfin lánuð og þegar það gerist skuldbindur hann sig nánast undantekningalaust til þess að skila þeim á einhverjum fyrirfram ákveðnum tíma. Til þess að geta verið viss um að hægt sé að skila bréfunum þarf fjárfestirinn því að vera viss um að hann geti keypt þau aftur. Og það getur hann ekki verið nema seljanleiki bréfanna sé mikill.

Ofhitnun ekki hættuleg - Viðtal við Arthur Laffer frá 2007

Eitt skemmtilegasta viðtal sem ég tók sem blaðamaður á viðskiptaritstjórn Morgunblaðsins var við bandaríska hagfræðinginn Arthur Laffer. Laffer þessi kom til landsins á haustdögum 2007 til þess að halda erindi um skattamál en hann er heimsþekktur fyrir Laffer-kúrfuna sem sýnir hvernig ríki geta aukið skatttekjur sínar með því að lækka skatthlutfall og eins og nærri má geta er hann fyrir vikið í guðatölu á meðal frjálshyggjumanna og annarra hægri manna.

Sagan segir að Laffer hafi teiknað kúrfuna á servíettu á veitingastað einum í Washington þar sem hann sat ásamt blaðamanni og þeim Donald Rumsfeld og Dick Cheney en hann hefur sjálfur sagst ekki muna eftir þessum fundi og jafnframt að hann efist um sannleiksgildi sögunnar. „Ég hef kannað málið og á þessum veitingastað eru tauservíettur. Heldri konan móðir mín kenndi mér ungum að teikna aldrei á slíkar servíettur,“ sagði Laffer við undirritaðan þegar við ræddum saman að erindi hans loknu.

Ég hef ýmislegt út á Laffer-kúrfuna að setja (tel hugmyndina vera ranga) og stefni að því að blogga meira um málið á næstu vikum en finnst rétt að birta viðtalið fyrst. Þeir sem lesa viðtalið sjá að þar setur þessi áhrifamikli hagfræðingur fram ýmsar fullyrðingar sem ekki ríma við þá þróun sem átti sér á mánuðunum eftir að viðtalið birtist. Hjá mér stendur eftir skemmtilegt viðtal við einkar skemmtilegan og áhugaverðan viðmælanda, þótt ég sé vantrúaður á margt af því sem hann sagði. Nokkrum vikum eftir fund okkar fékk ég í pósti bréf frá Laffer þar sem hann þakkaði fyrir góðan fund og gott viðtal, það var í eina skiptið sem erlendur viðmælandi sýndi slíka vinsemd.

Viðtalið birtist í Morgunblaðinu laugardaginn 17. nóvember 2007 og birtist með góðfúslegu leyfi útgefanda Morgunblaðsins.

Ofhitnun ekki hættuleg

Arthur Laffer segir hagkerfið ekki geta þanist of mikið út

Eftir Guðmundur Sverri Þór

ÁRANGUR Íslendinga í efnahagsmálum er framúrskarandi og ætti landið að vera fyrirmynd annarra. Þetta segir bandaríski hagfræðingurinn Arthur Laffer sem staddur var hér á landi og flutti fyrirlestur í Þjóðmenningarhúsinu í gær. Í samtali við Morgunblaðið að fundinum loknum sagði Laffer Íslendinga hafa sýnt fram á að réttmæti hugmynda hans en tók jafnframt skýrt fram að skattalækkanir væru ekki eina ástæða þenslunnar og góðærisins sem einkennt hefur íslenskt efnahagslíf á undanförnum árum. „Fleiri þættir spila að sjálfsögðu inn í, þetta er samspil margra hluta,“ segir Laffer sem viðurkennir að hann hafi ekki náð að kynna sér til hlítar allar þær breytingar sem orðið hafa á íslensku efnahagsumhverfi á undanförnum árum og áratugum. Hann segir það hins vegar engum vafa undirorpið að breytingar þær sem ráðist hefur verið í á íslensku skattakerfi hafi skilað miklum árangri.

Þótt kenningum Laffers hafi stundum verið beitt sem sönnun þess að skattar eigi ekki rétt á sér segir hann þá vera illa nauðsyn. „Öll hagkerfi þurfa einhvern skattagrundvöll til þess að byggja þjónustu hins opinbera á. Hin pólitíska umræða á síðan að fjalla um hversu mikil hin opinera þjónusta á að vera en skatturinn á ekki að þurfa að vera meiri en svo að það dekki kostnað hins opinbera. Ef möguleiki er á að lækka skatta og samtímis auka tekjur hins opinbera hver er þá á móti því að lækka skatta? Annað væri brjálæði. Það er það sem ég hef verið að benda á,“ segir hann og ítrekar að Laffer-kúrfuna eigi ekki að líta á sem einhverja óhrekjanlega hagfræðikenningu, hann hafi upphaflega rissað hana upp til þess að sýna nemendum sínum fram á að það geta verið tekjuáhrif af skattalækkunum. Jafnframt varar hann við því að valdhafar reyni að finna einhvern topp á Laffer-kúrfunni til þess að finna hæsta skattstig sem ekki veldur verðmætatapi. Aðalatriðið sé að skattstigið sé vinstra megin við hæsta punkt á kúrfunni. En hvað á að gera þegar lægsta hagkvæma skattstigi hefur verið náð?

„Þá þarf að hætta að lækka skatta. og finna aðrar leiðir til þess að örva hagkerfið. Við verðum að leyfa stjórnmálamönnum að taka ákvörðun um hvaða leiðir á að nota. Það er hins vegar alveg ljóst að hingað til höfum við gengið alltof langt í að hækka skatta,“ segir Laffer.

Íslenska hagkerfið hefur þanist út með ógnarhraða á undanförnum árum og hefur verið sagt að framleiðsluspenna sé í hagkerfinu. Þá hafa sérfræðingar erlendra stofnana á borð við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn og OECD varað við því að skattar séu lækkaðir á miðju þensluskeiði. Það sé eins og að hella olíu á eld. „Það er ekki verið að hella olíu á eld með því að lækka skatta. Að mínu mati getur hagkerfið ekki þanist of mikið út. Það veldur engum vandræðum að hafa framleitt of mikið,“ segir Laffer og segir kenningar um framleiðsluspennu rangar. „Það er ekkert að neikvætt við ofhitað hagkerfi, hvað svo sem það þýðir. Atvinnuleysi getur aldrei verið of lágt og fólk getur aldrei verið of ríkt. Það er aldrei hægt að útrýma fátækt of hratt,“ bætir hann við og aðspurður um raddir þess efnis að með skattalækkunum breikki bilið á milli fátækra og ríkra segir hann að þýði það að minnka bilið að hinir fátæku verði fátækari þá vilji hann ekki að það minnki. „Það meiðir mig ekki þótt einhverjir séu ríkari en ég og ef þú verður ríkari og ég verð ríkari þá hef ég það betra. John F. Kennedy sagði eitt sinn að enginn Bandaríkjamaður hefði nokkurn tíma orðið betur settur af því að draga annan niður og að í hvert skipti sem einn Bandaríkjamaður hagnaðist myndu allir hagnast. Ennfremur sagði hann að á flóði lyftust öll skip og það er sú regla sem ég lifi eftir. Í hvert skipti sem afkoma Bandaríkjamanns batnar þá verð ég hamingjusamur, gildir þá einu hvort um er að ræða fátæka eða ríka. Ég vil að þeim fátæku farnist betur og ég vil að þeim ríku farnist betur,“ segir Arthur Laffer og segist að lokum þakklátur Íslendingum. „Árangur ykkar hefur rennt stoðum undir Laffer-kúrfuna,“ segir hann og hlær.

Í hnotskurn

» Arthur Laffer er heimsþekktur fyrir Laffer-kúrfuna svokölluðu sem sýnir að tekjur hins opinbera af skattheimtu geta hækkað þrátt fyrir að skattar lækki.
» Laffer var hugmyndafræðingurinn á bak við skattalækkanir Ronald Reagan og hefur einnig komið að endurbótum á írska skattkerfinu.

 

 

Pælingar um markaðinn

Af ummælum mínum um markaðinn og aðferðafræði margra fræðibræðra mína í hagfræðinni í undanförnum bloggum gætu einhverjir þeirra sem villst hafa hingað inn fengið á tilfinninguna að ég sé einhvers konar andmarkaðssinni og að mér sé illa við hinn frjálsa markað. Ekkert gæti verið fjær sanni. Þótt ég telji mig vissulega til villutrúarmanna innan hagfræði þá er ég svo sannarlega markaðssinnaður; ég er Keynesisti og frjálslyndur jafnaðarmaður. Þó er ekki þar með sagt að ég trúi í blindni á hinn frjálsa markað. Markaðurinn á að vera eins frjáls og mögulegt er en þó eru mikilvægar undantekningar; ég tel nauðsynlegt að hafa með honum öflugt eftirlit, einfaldlega vegna þess að auðvelt er að misnota (eða manípúlera) hann. Það er meira að segja mjög auðvelt eins og dæmin hafa margítrekað sannað.

Ég endurtek, ég er fráleitt á móti hinum frjálsa markaði enda er hann langskilvirkasta tækið sem við eigum til þess að dreifa gæðum og skipta þeim. En markaðurinn er fjarri því að vera fullkominn eins og margir virðast halda (eins og ég hef áður komið inn á er það mjög algengt að hagfræðingar gefi sér þá forsendu í líkönum sínum og rannsóknum sem á þeim byggja) og enn síður er hann nokkurt náttúrulögmál. Markaðurinn er mannanna verk og þar af leiðandi þjáist hann af sömu breyskleikum og við mannfólkið. Hinn mikli fjöldi markaðsaðila útilokar ekki þessa breyskleika í gangvirki markaðarins, fjöldinn gæti mildað þá en til þess að útiloka þá þyrfti fjöldi markaðsaðila að vera óendanlegur, og það eru ekki til neinar ósýnilegar hendur (mér finnst alltaf jafn merkilegt að heyra yfirlýsta trúleysingja tala um hina ósýnilegu hönd markaðarins).

Dæmi um algengan breyskleika mannkynsins er græðgin og það er breyskleiki sem auðveldlega kemur fram í viðskiptum. Þegar vonin um skjótan gróða kviknar þá láta margir alla varkárni lönd og leið og það má færa mjög sterk rök fyrir því að einmitt slík hegðun hafi valdið þeirri efnahagslægð sem heimurinn glímir nú við. Um leið og slakað var á klónni hvað eftirlit og reglugerðir varðar kviknaði gróðavonin, áhættusækni jókst og bólan tók að þenjast út. Ekki einungis á Íslandi heldur alls staðar. Ég hef heyrt, og séð, þá er aðhyllast frjálshyggju halda því fram að það hafi verið of mikið eftirlit og ekki nægilega mikið frelsi sem olli Hundadagakreppunni; hefði markaðurinn fengið fullt frelsi þá hefði hann sjálfur rétt sig af og allt verið í himnalagi. Slíkt virkar í hagfræðilíkönum þar sem byggt er á rökrænni hegðun og allt er til langs tíma en til langs tíma litið erum við öll dauð. Sú tímavídd er því miður ekki til nema í fræðunum og við lifum í skammtímaheimi. Mér þætti því gaman að vita hvernig þessi „sjálflækning“ hefði átt að fara fram.

Hinn algjörlega frjálsi markaður leitar ekki í áttina að fullkomnun (þar sem fjöldi bæði framleiðenda og neytenda er óendanlegur). Þess í stað er innbyggður í hann sjálfseyðingarbúnaður sem t.d. gerir að hann leitar í átt að einokun. Fyrirtækjum fjölgar ekki í óendanleika (sem er fræðileg stærð) heldur fækkar þeim enda er það markmið fyrirtækja að stækka og auka hagnað og arðsemi eigenda sinna. Margur verður af aurum api og í þessari viðleitni svífast fyrirtækin oft einskis. Þess vegna er nauðsynlegt að setja markaðnum skorður og hafa með honum öflugt eftirlit. Oft er jafnvel æskilegt að ríkið sé þátttakandi á markaðnum en þó þarf að tryggja að ríkisfyrirtæki skekki ekki markaðinn í krafti stærðar sinnar og sömuleiðis að þau stýri ekki markaðnum heldur séu frekar í hlutverki hemilsins. Þannig getur ríkið t.d. komið í veg fyrir verðsamráð o.fl. með því einu að vera virkur markaðsaðili.

Þetta á við á samkeppnismörkuðum en eins og áður segir er það mikilvæg forsenda að hægt sé að tryggja að ríkið taki sér ekki markaðsráðandi stöðu. Þar sem einokun ríkir er hins vegar æskilegt að hún sé frekar í höndum hins opinbera en einkafyrirtækis sem svífst einskis til þess að hámarka hagnað sinn á kostnað neytenda. Sömuleiðis ber hinu opinbera að tryggja jafnan aðgang allra að infrastrúktúr hvers konar, t.d. heilbrigðiskerfi, menntakerfi, samgöngumannvirkjum o.s.frv. enda er það hlutverk hins opinbera á að vera að gæta hagsmuna borgaranna.

Þetta er ekki pípa

Einn af helstu vanköntum hagfræðinnar í dag (að mínu mati) er hversu mikið við reiðum okkur á líkön byggð á forsendum sem í besta falli má kalla barnalegar, dæmi um slíkar forsendur er að markaðsaðilar (sem eru allir í hagkerfinu) teljast rökrænir (e. rational) auk þess sem þeir miði allar sínar aðgerðir í lífinu að því að hámarka eigin peningaleg nyt. Önnur óraunhæf forsenda sem hagfræðingar telja afar mikilvæga er fullkominn markaður.

Ég hef stundum verið að fjargviðrast um þetta við félaga mína í doktorsnáminu, sem sjálf virðast sjá fátt athugavert við þær aðferðir sem beitt er, og fyrir nokkru kom einn þeirra með mynd sem hann hafði prentað út. Um var að ræða mynd af pípu og undir henni stóð, á frönsku, „Ceci n’est pas une pipe“ eða „Þetta er ekki  pípa“. Myndin ku vera þekkt listaverk eftir belgískan listamann er Magritte hét og tjáði fræðibróðir minn mér að kennari í kúrsi einum sem hann tók hafi veifað myndinni atarna framan í hópinn máli sínu til stuðnings þegar hann fjallaði um ágæti aðferðanna sem stuðst var við í kúrsinum (þ.e. áðurnefndra líkana). Rökstuðningurinn var eitthvað á þessa leið: Líkt og mynd Magritte af pípu er ekki raunveruleg pípa heldur einmitt tvívíð mynd af pípu, eru líkön hagfræðinga einfölduð mynd af þeim veruleika sem við fjöllum um en ekki raunveruleikinn enda er hann allt of flókinn til þess að við getum gert honum nákvæm skil í fræðunum. Í staðinn notum við þessi einfölduðu líkön (þau eru sem sé myndin af pípunni) til þess að gefa okkur mynd af heiminum sem við notum síðan til þess að bæta skilning okkar á heiminum.

Gott og vel, ég get alveg samþykkt það að heimurinn sé of flókin til þess að hægt sé að búa til af honum heilstætt líkan sem veitir okkur fullan skilning á samvinnu mikilvægra efnahagslegra þátta. En eins og ég benti fræðibróður mínum á, ef ég vil reykja pípu þá get ég ekki tekið mynd af pípu og kveikt í henni. Á sama hátt get ég ekki „reykt“ hagfræðilíkan, þ.e. ef ég vil vita hvaða áhrif aðgerð í efnahagsmálum hefur á hagkerfið get ég ekki treyst því að áhrifin verði þau sem líkanið gefur til kynna. Þetta á sérstaklega við þegar ég ætla að reykja pípu en myndin er í raun af vindli eða sígarettu eins og oft er raunin þegar forsendur þær sem líkanið byggir á eru jafnveikar og raun ber vitni. Ályktun getur aldrei orðið réttari en þær forsendur sem hún byggir á og því verður að vanda valið.

Eins og áður segir, ég geri mér fyllilega grein fyrir því að viðfangsefni hagfræðinnar er mjög flókið og að líkönin eru ekki pípur heldur einfaldar myndir af þéttriðnu neti samverkandi þátta en þar liggur hundurinn einmitt að mörgu leyti grafinn. Aðferðir okkar eru svo takmarkaðar að við neyðumst til þess að halda mörgum þáttum föstum í útreikningum á meðan við metum áhrif eins þáttar í einu á heildarmyndina en þetta eru samverkandi þættir og við verðum að leita leiða til þess að ná betri heildaryfirsýn. Aðferðir dagsins í dag eru of takmarkaðar og við erum of sátt við þær. Hugsið út í það að nú eru liðin 234 ár síðan Adam Smith gekk hagfræðinni í föðurstað með riti sínu Auðlegð þjóðanna; við erum búin að grandskoða og greina markaðinn ofan í kjölinn í meira en 200 ár og enn er það ríkjandi trú manna að einhver ósýnileg hönd komi og leiðrétti allt.

Við verðum að átta okkur á því hvað hagfræðin er takmörkuð fræðigrein og því hvað niðurstöður okkar eru takmarkaðar. Flestir, ef ekki allir, hagfræðingar eru meðvitaðir um að líkönin eru einföldun á heiminum en engu að síður láta flestir hinir sömu eins og niðurstöður þeirra séu einhver lögmál. Þessar niðurstöður eru birtar í fræðitímaritum og engir varnaglar slegnir þannig að hver sem er, t.d. misvitrir stjórnmálamenn og skoðanamótendur, éta þær upp eins og heilagan sannleik án þess að gera sér grein fyrir því að forsendurnar geta verið, og eru oft, mjög veikar.

Ég hef stundum haft í flimtingum að hagfræðitímaritum ætti að fylgja aðvörun líkt og þungum vinnuvélum: Þessar niðurstöður eru aðeins ætlaðar ...

Hugleiðingar í tilefni Jarðarstundar

Eftirfarandi pistill birtist eftir mig í Viðskiptablaðinu í dag:

 

Hugleiðingar í tilefni Jarðarstundar

Jarðarstund, sem á ensku nefnist Earth hour, var haldin hátíðleg um liðna helgi en eins og mörgum er eflaust kunnugt felst „hátíð“ þessi í meginatriðum í því að fólk slekkur ljósin heima hjá sér og slekkur á „ónauðsynlegum“ rafmagnstækjum í eina klukkustund. Sömuleiðis voru ljósin slökkt á mörgum þekktum kennileitum víða um heim, svo sem Eiffel-turninum, óperuhúsinu í Sydney og svona mætti lengi telja. Þá er slökkt á auglýsingaskiltum o.s.frv., allt til þess að vekja almenning til umhugsunar um loftslagsbreytingar og hvetja til samstöðu í baráttunni fyrir hreinna umhverfi.

Margir, sennilega meirihluti þó ég byggi þá ágiskun á tilfinningu en ekki neinum tölum, hafa miklar áhyggjur af hnatthlýnun og öðrum loftslagsbreytingum sem sagðar eru af mannavöldum en þeir eru sömuleiðis margir sem fussa og sveia í hvert skipti sem umhverfismál ber á góma og segja umræðuna á villigötum. Máli sínu til stuðnings benda þeir síðarnefndu á að við getum ekkert fullyrt um að loftslagsbreytingarnar, ef einhverjar eru, séu af mannavöldum en ekki hluti af náttúrulegri hringrás. Hringrás sem nær yfir mun lengri tíma en þann sem veðurfars- og loftslagsmælingar hvers konar spanna. Þetta er vissulega réttmæt ábending en ég hef þó tvennt við þennan málflutning að athuga, eða öllu heldur, ég set tvö spurningarmerki við hann.

Áður en lengra er haldið vil ég taka fram að ég tel mig engan sérstakan umhverfissinna og álít mig vera hlutlausan í umræðunni um umhverfismál. Ég er ekki kolefnisjafnaður, ég ek ekki um á umhverfisvænum bíl og ég sortera ekki ruslið mitt (fyrir utan að ég fer með flöskur og dósir í endurvinnslu þar sem ég fæ smávegis viðbót í budduna fyrir ómakið). Ég slökkti þó ljósin klukkan hálfníu á laugardagskvöldið og hafði þau slökkt í klukkustund; að hluta til vegna hjarðhegðunar en einnig til þess að sýna samstöðu og sömuleiðis vegna þess að ég vil vekja son minn til umhugsunar um þessi mál.

Spurningamerkin tvö

Víkjum nú aftur að þeim spurningamerkjum sem ég vil setja við málflutning áðurnefndra efasemdarmanna. Eins og ég segi benda þeir réttilega á að erfitt, nánast ómögulegt, sé að sanna að loftslagsbreytingar (ef einhverjar eru) séu af mannavöldum. Gott og vel, en geta þessir sömu sannað með óyggjandi hætti að loftlagsbreytingar séu engar eða að þær séu ekki af mannavöldum? Svo má vel vera en ég hef þó ekki séð (eða heyrt) slíkar sannanir. Því spyr ég: Á meðan við vitum þetta ekki fyrir víst, hvers vegna eigum við að taka aukna áhættu?

Þetta var fyrra spurningamerkið en hið síðara er að mínu mati mikilvægara. Hvers vegna eigum við ekki að gera allt sem í okkar valdi stendur til þess að hreinsa til í kringum okkur þó svo við getum ekki fært á það óyggjandi sönnur að loftslagsbreytingar eigi sér stað eða að þær séu af völdum mannanna, og þá sérstaklega skítugrar iðnaðarframleiðslu og notkunar skítugra orkugjafa. Á undanförnum áratugum hefur mannkynið gengið mjög harkalega á takmarkaðar auðlindir (munum að allar auðlindir eru takmarkaðar) og gildir þá einu hvort um er að ræða málma og ýmis konar hrávörur eða orkugjafa á borð við jarðefnaeldsneyti. Úrgangi hefur verið fleygt um allar jarðir og jafnvel þótt hann sé urðaður á skilvirkasta hátt sem við þekkjum veldur það alltaf einhverri mengun. Hið sama á við um brennslu jarðefnaeldsneytis. Máski veldur þetta ekki loftslagsbreytingum en við þurfum ekki að kúka hvar sem við komum og okkur ber skylda til þess að skila Hótel Jörð í sama, ef ekki betra, ásigkomulagi og við tókum við henni.

Að lokum

Þegar ég var að kynna mér Jarðarstundina á alfræðivefnum Wikipedia tók ég eftir því að Ísland er eitt örfárra Evrópuríkja sem ekki tekur yfirlýstan þátt í átakinu, og hefur aldrei gert. Hvers vegna? Að þessu sögðu óska ég lesendum Viðskiptablaðsins gleðilegra páska.

Næsta skref stigið í Afríku

Líkt og margir aðrir hef ég löngum heillast af Afríku og langar mig mikið til að heimsækja þá álfu þegar fram líða stundir. Afríka hefur stundum verið kölluð dularfull heimsálfa og jafnvel dulmögnuð og þó ég viti ekki hvort sú lýsing sé rétt verð ég að segja að aðdráttarafl hennar er mikið. Þessi áhugi minn á Afríku hefur m.a. tekið á sig þá mynd að ég fylgdist töluvert með þróun efnahagsmála í álfunni þegar ég var á Mogganum og skrifaði nokkrar greinar þar um.

Sú fyrsta þeirra birtist hér að neðan en kveikjan að henni var annað áhugasvið mitt, þ.e. hrávörumarkaðir, enda höfðu mörg Afríkuríki töluverðan hag af þenslunni á hrávörumörkuðum á misserunum fyrir hundadagakreppuna. Greinin er skrifuð í desember 2007, tæpu hálfu ári eftir að bóla tók á kreppunni en þá voru hrávörur enn á blússandi siglingu.

 

Næsta skref stigið í Afríku

Hagvöxtur í ríkjum Afríku sunnan Sahara er nú meiri en nokkru sinni frá lokum nýlendutímans. Aukin eftirspurn eftir hrávörum á stóran þátt í þróuninni

Eftir Guðmund Sverri Þór | [e-mail]

Ýmiss konar hrávörur, s.s. málmar, olía og ýmiss konar landbúnaðarafurðir, hafa hækkað mikið í verði á heimsmarkaði að undanförnu með tilheyrandi verðbólguþrýstingi á heimshagkerfið, sérstaklega á Vesturlöndum. Ein er þó sú heimsálfa sem nýtur góðs af hækkununum og grætur þær því varla. Sú heimsálfa er Afríka en þar eru nú gífurlegir vaxtarmöguleikar fyrir hendi.

Hagvöxtur hefur ekki verið hraðari í þrjá áratugi í löndunum sunnan Sahara og verðbólga ekki minni, þegar frá er talið Simbabve, þar sem efnahagslegur glundroði ríkir og verðbólga nálgast 8.000%.

Í nýlegri skýrslu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, IMF, um efnahagsástandið í Afríku, er því spáð að hagvöxtur í álfunni verði á þessu ári 6% og á næsta ári 6,5% en verðbólga verði 7,5% í ár og enn lítil á næsta ári.

Það eru þó ekki einungis verðhækkanir á hrávörum sem hafa kveikt hagvaxtarbálið í Afríku, stór hluti af skýringunni er að mati IMF sú staðreynd að hagstjórn hefur batnað til muna í flestum ríkjum álfunnar og efnahagsumbætur verið gerðar með efnahagslegan stöðugleika í huga. Í kjölfarið hefur aðgengi ríkjanna að alþjóðlegum fjármálamörkuðum, þ.e. lánsfé, batnað til muna sem og kjörin þar á. Lánveitendur treysta Afríkuríkjum nú einfaldlega mun betur en áður sem skilar sér í aukinni og betri lántöku sem síðan er hægt að nota til þess að styðja við uppbyggingu hagkerfana. Þá hefur dregið mikið úr milliríkjadeilum auk þess sem viðskiptakjör Afríkuríkja á alþjóðavettvangi hafa batnað – nokkuð sem að einhverju leyti má rekja til betri afkomu þeirra í kjölfar hækkandi afurðaverðs.

Fjármagnið flæðir inn

Financial Times greindi nýlega frá því að það væri ekki einungis lánsfé sem streymdi inn í Afríku. Asía hefur á undanförnum árum og áratugum sogað til sín fjármagn fjárfesta í leit að góðri ávöxtun en eftir því sem hagkerfi þeirrar álfu hafa þróast hefur ávöxtun fjárfestinga smám saman dregist saman í Asíu. Fjárfestar í leit að góðri ávöxtun beina því sjónum í æ meiri mæli til Afríku þar sem hagkerfin eru, þrátt fyrir allt, flest á frumstigi þróunar enn um sinn.

„Afríka er stærsti og mest spennandi hópurinn á meðal ónuminna markaða og allir vilja hlut af kökunni,“ segir Richard Segal, skuldabréfasérfræðingur hjá rússneska fjárfestingarbankanum Renaissance Capital, í samtali við FT. Þá hefur di.se eftir Mark Hammond, sjóðsstjóra EMEA-sjóðs Fidelity, að gengi hlutabréfa í Kína sé almennt orðið frekar hátt en Mið-Austurlönd og Afríka séu ódýrari. Þar sé V/H hlutfall hlutabréfa gjarnan lægra en 10 – V/H er hlutfall markaðsvirðis og hagnaðar fyrirtækis og því lægra sem það er því betra. Samkvæmt di.se er 40% eigna sjóðs þess er Hammond stýrir í Afríku en hann tekur þó fram að þótt möguleikarnir séu miklir sé enn töluverð áhætta fólgin í því að fjárfesta í álfunni.

Þess ber að geta að þótt fjárfestar beini fé sínu í auknum mæli til Afríku á álfan mjög langt í land með að ná Asíu hvað hreinar upphæðir varðar.

Það er þó ekki einungis minnkandi ávöxtun á fjárfestingum annars staðar sem laðar fjárfesta til Afríku. Margir sjá álfuna sem örugga höfn í ólgusjó þeim sem einkennt hefur fjármálamarkaði heimsins að undanförnu.

Áhuginn hefur aukist umtalsvert á undanförnum mánuðum samkvæmt FT enda virðist lítil fylgni vera á milli markaðsþróunar á milli ríkja í Afríka og enn minni er hún út fyrir álfuna. „Afríka er heimur sem í alsælu er óvitandi um veðlánablóðbaðið og kreppuna á bandarískum fasteignamarkaði,“ segir Jeremy Gardiner, framkvæmdastjóri hjá Investec Asset Management, fyrirtæki sem stýrir eignum að andvirði um 34 milljarða dala í Afríku.

Samkvæmt IMF nam samanlögð fjárfesting erlendra einkaaðila í Afríku 45 milljörðum dala á síðasta ári, sem er fimmföldun frá árinu 2000 og þreföldun frá árinu 2003. 45 milljarðar dala eru jafnframt um 6% af samanlagðri landsframleiðslu ríkjanna í Afríku sunnan Sahara. Þá mun hrein erlend fjárfesting í álfunni (þ.e. þegar dregin hefur verið frá fjárfesting Afríkumanna utan álfunnar) nema um 18 milljörðum dala á þessu ári samkvæmt spám IMF og munar þar mest um kaup Iðnaðar- og verslunarbanka Kína (ICBC) á 20% hlut í Standard Bank frá S-Afríku. Fyrir þann hlut mun kínverski bankinn greiða 5,5 milljarða dala, jafngildi um 340 milljarða króna. Kínverjar hafa reyndar verið stórtækir þegar kemur að fjárfestingum í Afríku og er fjárfesting ICBC lýsandi dæmi þar um.

Er viðskiptahallinn ógn?

Ein afleiðing af aukinni erlendri fjárfestingu er afleiðing sem við Íslendingar þekkjum orðið ágætlega. Viðskiptahalli er umtalsverður hjá flestum ríkjum Afríku sunnan Sahara en eins og fram kom í máli bandaríska hagfræðingsins Arthurs Laffers í Þjóðmenningarhúsinu nýlega þarf viðskiptahalli ekki endilega að vera áhyggjuefni, að vissum skilyrðum uppfylltum þó.

Það er t.d. mjög mikilvægt að það fé sem kemur inn í hagkerfið þegar erlend fjárfesting eykst sé nýtt á skilvirkan hátt og beint inn í frjó fjárfestingarverkefni sem, þegar fram líða stundir, skila tekjum og borga sjálf sig í raun upp.

Það er verra þegar erlenda fjármagnið er nýtt til þess að fjármagna mikla neyslu í hagkerfinu eða einfaldlega notað í verkefni sem ekki munu skila miklum tekjum í framtíðinni. Ennfremur getur langvarandi og viðvarandi hár viðskiptahalli verið áhyggjuefni en til skamms tíma þarf hann alls ekki að vera það eins og áður segir.

Ýmislegt að varast

S-Afríka er almennt álitin þróaðasta hagkerfi Afríku og er hún að mati IMF leiðarstjarna annarra ríkja álfunnar sem nú vaxa ört. Þeirra á meðal má nefna Nígeríu og Angóla sem bæði búa yfir auðugum olíulindum. Nígería hefur á örfáum árum nánast þurrkað út gífurlegar skuldir sínar við útlönd og mikið starf hefur verið unnið í þá átt að útrýma spillingu í landinu. Þá hefur Ghana tekið stór skref í áttina að kerfisumbótum sem ættu að ýta undir hagvöxt. En örum hagvexti fylgja margar hættur og því er margt að varast.

Mikilvægt er að þenslan verði ekki of hröð þannig að verðbólgan slíti af sér öll bönd. Ennfremur verða hin ört vaxandi hagkerfi Afríku að vara sig á hollensku veikinni – ruðningsáhrifum þeim er nýr og spennandi iðnaður getur valdið – og halda verður áfram að byggja upp innviði samfélagsins til þess að vöxturinn geti haldist.

Takist þetta er ljóst að hnattvæðingin mun skila Afríku aukinni velmegun og eiga stóran þátt í að draga úr örbirgð í þessari fátækustu álfu heimsins.

 

 

 

Spyrjum markaðinn

Nýlega sat ég námskeið í því sem á ensku heitir Behavioural economics (ég hef aldrei heyrt neitt gott íslenskt nafn á þessum kima hagfræðinnar en hallast helst að því að kalla þetta sálfræðilega hagfræði) í viðskiptaháskólanum í Stokkhólmi. Þeir hagfræðingar sem aðhyllast sálfræðilega hagfræði gera sér grein fyrir því að ýmsar þær grunnforsendur sem fræðimenn gefa sér í hefðbundinni nýklassískri hagfræði byggja á sandi og eiga sér enga stoð í raunveruleikanum. Þar á meðal má nefna að markaðsaðilar hagi sér ávallt rökrænt (e. Rational) og sömuleiðis að markmið allra sé ávallt að hámarka eigin nyt (e. Utility). Ég mun ef til vill skrifa meira um þessi mál á næstunni en legg þau þó að mestu til hliðar nú þar sem til stóð að fjalla um annað.

Behavioural economics hét áður experimental economics og eins og gamla nafnið gefur til kynna er grunnhugsunin að gera félagslegar tilraunir og sjá hvernig fólk bregst við aðstæðum, hvaða áhrif mismunandi aðstæður hafa á ákvarðanatöku þeirra. Niðurstöður þessara rannsókna nota hagfræðingar svo til þess að þróa betur þær kenningar sem við byggjum fræðin á og öðlast betri skilning á því hvers vegna hagkerfið hagar sér eins og það gerir.

Hluti af námskeiðinu fólst einmitt í því að hanna eigin tilraun og þarna komu fram margar góðar hugmyndir en ein er mér þó minnisstæðari en aðrar, ekki endilega af því að hún var betri en aðrar heldur af því að hún snerti kenningu sem ég hef oft velt fyrir mér: tilgátuna um skilvirka markaði (The efficient market hypothesis). Viðkomandi hagfræðingur (sem stundar doktorsnám í hagfræði við KTH (konunglega tækniháskólann) í Stokkhólmi hefur verið að rannsaka fasteignamarkaðinn og hafði í fyrrasumar kynnt rannsóknir sínar á ráðstefnu hagfræðinga um fasteignamarkaðinn. Hann sagði aðra ráðstefnugesti hafa lítið mark tekið á niðurstöðunum enda stæðust þær ekki tilgátuna um skilvirka markaði. Ég veit því miður ekki hverjar niðurstöður hans voru en alltént gekk tilraun sú sem hann lagði til út á að kanna hvort fjárfestar á fasteignamarkaði tryðu á tilgátuna áðurnefndu.

Tilgátan um skilvirka markaði var sett fram fyrir nokkrum áratugum síðan af Eugene Fama og hefur af einhverjum ástæðum orðið veigamikill þáttur í rannsóknum hagfræðinga á fjármála- og eignamörkuðum. Eins og eflaust má lesa út úr þessum orðum mínum, sem og fyrirsögn þessarar bloggfærslu tel ég þessa tilgátu vera bull hið mesta og kalla ég hana stundum bábiljuna um skilvirka markaði (the efficient market fallacy). Í stuttu máli gengur kenning Fama út á að verð fjármálagjörninga og eigna ráðist alltaf af þeim upplýsingum sem fyrir liggja á markaði hverju sinni, ómögulegt er að spá fyrir um verð í framtíðinni og fortíðin hefur ekkert að segja. Markaðurinn er einfaldlega skilvirkur (sem skv. skilgreiningu felur í sér að allir markaðsaðilar hafi jafnan aðgang að öllum upplýsingum).

Hagfræðingurinn frá KTH vildi sem sé ráðast út í viðamikla könnun á meðal fjárfesta á fasteignamarkaði og komast að því hvort þeir tryðu á þessa kenningu, án þess þó að spyrja þá beint. Í umræðum um hugmynd hans benti ég honum á að þessi könnun hefur þó margoft verið gerð; hún fer fram á hverjum degi og heitir einfaldlega markaður. Fasteignir eru ekki diet kók, þetta eru mjög dýrar eignir og það er útilokað að hinn almenni fjárfestir muni leggja stórkostlegar fjárhæðir í eign nema hann telji sig hafa einhverja hugmynd um hvernig verð eignarinnar muni þróast og að hann geti selt hana með hagnaði þegar fram líða stundir. Vissulega eru margir þessara fjárfesta starfsmenn banka eða fjárfestingarsjóða en kjör þeirra og frami í starfi ráðast af því hvernig þeim tekst að ávaxta pund vinnuveitenda sinna og fjárfestir sem tryði því að að ómögulegt sé að spá fyrir um framtíðarþróun fasteignaverðs myndi einfaldlega ekki taka áhættuna.

Þeir sem kaupa og selja á þeim mörkuðum sem almennt teljast til fjármála og eignamarkaða (ég er ekki að tala um fólk sem er að kaupa sér þak yfir höfuðið), kaupa og selja vegna þess að þeir telja sig geta spáð í framtíðina og því gefur það augaleið að þeir trúa ekki á tilgátuna um skilvirka markaði. Svo einfalt er það.

Ég tel að fjármálakreppan, sem síðan breyttist í  alheimsniðursveiflu og gæti vel orðað að heimskreppu, sé að stórum hluta til komin vegna þess hversu ótrúlega takmarkaður skilningur okkar á markaðnum er. Nýklassísk hagfræði kýs að líta á hann sem óskeikult náttúrulögmál og tilgátan um skilvirka markaði er af þeim meiði sprottin. Við þurfum að öðlast betri skilning á þessu ótrúlega flókna fyrirbæri og kenningar um eðli markaðarins sem ekki einu sinni markaðurinn trúir á eru ekki til bóta. Þær leiða okkur frekar á villigötur.

Og hananú!