JKG: Mikilsmetinn og umdeildur hagfræðingur

Einn allra merkasti hagfræðingur sögunnar er að mínu mati John Kenneth Galbraith. Sá var á sínum tíma í hópi efnahagsráðgjafa Franklin Delano Roosevelt og sömuleiðis John F. Kennedy. Galbraith þessi, sem var talsmaður Keynesískrar hagfræði og sömuleiðis Stokkhólmsskólans svokallaða, var mikils metinn álitsgjafi, rithöfundur og kennari en lagði þó ekki mikið af mörkum til fræðikenninga - hann var öðru fremur „praktískur“ hagfræðingur, ef svo má að orði komast, en ekki teóretískur. Það ætti því ekki að koma á óvart að Galbraith deildi mikið á þá stefnu sem hagfræðin hafði tekið, m.a. var honum mjög uppsigað við stærðfræðiáráttu fræðibræðra sinna (og minna).

Af svipuðum meiði sprottin var „How did economists get it so wrong?“, stórmerkileg grein Paul Krugman í NY Times haustið 2009. Skyldulesning fyrir alla hagfræðinga og alla þá sem hafa áhuga á viðfangsefninu. Á Youtube má finna mjög skemmtileg myndbönd með Galbraith, m.a. röð sjónvarpsþátta sem kallast The Age of Uncertainty, en ein bóka hans hét einmitt því nafni, Öld óvissunar - hugmyndir hagfræðinnar og áhrif þeirra.

Þegar ég var í grunnnáminu í hagfræði fann ég á bókasafninu í Skövde bókina A journey through economic times eftir Galbraith en þar fjallar hann um hagsögu 20. aldar með sínu nefi. Stórgóð bók sem veitti mér mikinn innblástur í námi mínu og skoðunum mínum á hagfræði. Þess má líka geta að Galbraith lauk doktorsnámi í landbúnaðarhagfræði, sem er einmitt viðfangsefni mitt í mínu námi. 

Árið 2005 skrifaði ég heilsíðugrein um Galbraith í Viðskiptablað Morgunblaðsins, þá var hann orðinn 96 ára gamall og átti aðeins tæpt ár eftir ólifað. Áður en ég birti það vil ég þó benda á mjög skemmtilegt viðtal við þennan merka hagfræðing:

Hér má svo lesa grein mína um John Kenneth Galbraith sem birtist í Viðskiptablaði Morgunblaðsins 30. júní 2005:

 

Mikilsmetinn og umdeildur hagfræðingur

Ráðgjafi forseta, sendiherra, prófessor, metsöluhöfundur, einn áhrifamesti menntamaður síns tíma. Allar þessar lýsingar eiga við bandaríska hagfræðinginn John Kenneth Galbraith. Guðmundur Sverrir Þór hefur kynnt sér feril hans.

L ifandi goðsögn. Þessi orð lýsa sennilega stöðu Johns Kenneth Galbraith í hagfræðiheiminum best. Galbraith sem fæddist í Iona Station í Ontario-fylki í Kanada 15. október 1908 hefur alla tíð verið hálfgerður utangarðsmaður í heimi hagfræðinga, það mætti jafnvel kalla hann andófsmann. Engu að síður hafa fáir haft jafn mikil áhrif á hagfræði nútímans og sennilega hefur enginn samtímamanna hans notið jafnmikillar hylli meðal lesenda og Galbraith sem verður 97 ára í október næstkomandi

Ómyrkur í máli

Það hefur ávallt einkennt Galbraith að hann liggur ekki á skoðunum sínum. "Tæpitunga er honum fjarri, af því hann er sannfærður um það, að þeir sem slá úr og í, rjúfa aldrei þá skel vanahugsunar, sem svo mjög ríkir í þjóðfélagslegum efnum. Til að ná þessu markmiði er honum gjarnt að setja skoðanir sínar fram á sem vægðarlausastan hátt, og velur hann þá einatt að skotmörkum þá menn, sem eru bestir fulltrúar úreltrar vanahugsunar," segir Jóhannes Nordal, fyrrum seðlabankastjóri, í inngangi sínum að íslenskri útgáfu ritsins Iðnríki okkar daga eftir Galbraith.

Hann hefur alla tíð gagnrýnt hina stærðfræðilegu nálgun sem hagfræðin hefur haft frá því um miðja síðustu öld en hann telur slíka nálgun gera lítið úr greininni og viðfangsefnum hennar. Þessa gagnrýni sína hefur hann byggt á því að stærðfræðileg nálgun gerir ráð fyrir að allar aðrar breytur en sú sem verið er að rannsaka séu óbreyttar. Þetta gerir það að verkum að hagfræðingar ná síður heildaryfirsýn yfir viðfangsefni sitt að mati Galbraiths.

Uppreisn æru á ævikvöldinu

Nýlega kom út ævisaga Galbraiths, rituð af Richard Parker, og í bókardómi um hana í The New York Review of Books segir að tímasetning ævisögunnar sé heppileg þar sem margir hagfræðingar eru farnir að efast um ágæti einhverra kenninga þeirra sem Galbraith hefur gagnrýnt gegnum tíðina. Má því segja að skoðanir hans séu að fá uppreisn æru á ævikvöldi hans.

Bókarýnir NYRB telur það til marks um mikið hugrekki og sjálfstraust Galbraiths að hafa staðið svo fast á skoðunum sínum. Hann aðhylltist kenningar breska hagfræðingsins Johns Maynard Keynes en vildi jafnvel ganga enn lengra sem varð til þess að honum var næstum því neitað um fastráðningu hjá Harvard-háskólanum. En víkjum nú aðeins að menntun hans.

Búfræðingur

Galbraith skráði sig í landbúnaðarháskóla í Ontario og nam búfræði. Hann þótti góður rithöfundur og tók meðal annars þátt í því að koma á fót skólablaði. Að lokinni gráðu í búfræði hlaut hann styrk til doktorsnáms í landbúnaðarhagfræði við Kaliforníuháskóla í Berkeley árið 1931.

Þar var hann vel skólaður í kenningum Alfreds Marshall, svokölluðum nýklassískum kenningum, sem í riti sínu The Principles of Economics frá 1890 endurbætti kenningar Adams Smith. Megináherslan í kenningum Smith gekk út á að framleiðni hagkerfis muni vaxa náttúrulega og ná hámarki sínu ef samkeppni ríkir. Marshall byggði ofan á þessar kenningar og var það hann sem kynnti til sögunnar framboðs- og eftirspurnarkúrfurnar sem flestir hagfræðinemar kynnast strax á fyrsta ári náms síns. Það sama gilti um vinnumarkaðinn að mati þeirra Smith og Marshall.

Helstu áhrifavaldarnir

Eins og áður sagði hóf Galbraith hagfræðinám sitt árið 1931 en þá var Kreppan mikla í hámarki og þegar verk hans eru lesin verður öllum ljóst að skoðanir hans hafa litast verulega af þeim veruleika sem hann sá á degi hverjum, atvinnuleysi og eymd. Það er því kannski ekki að furða að hann aðhylltist frekar skoðanir Karls Marx og Torsteins Veblen. Er það mat ævisagnaritara Galbraith að áhrif Veblen, sem var áhrifamikill samfélagsgagnrýnandi um aldamótin 1900, á hinn unga hagfræðinema hafi verið enn meiri en áhrif Marx.

Eitt af höfuðritum hagfræðinnar er Altæka kenningin um vinnu, vexti og peninga eftir John Maynard Keynes, sem kom út árið 1936. Ekki er hægt að gera grein fyrir ferli Galbraith án þess að minnast á það rit, svo mikil áhrif hafði það á hann sem og aðra hagfræðinga þess tíma. Það sem hinum klassísku hagfræðingum, meðal þeirra Marshall, hafði mistekist tókst Keynes. Hann gat skýrt ástæður kreppunnar á einfaldan hátt og sýnt fram á einfalda lausn, aukin afskipti hins opinbera af efnahagsmálum.

Prófessor við Harvard

Galbraith lauk doktorsnámi sínu í Berkeley árið 1934 og í kjölfarið fékk hann starf sem kennari við Harvard-háskólann. Staðan var fjármögnuð af kanadískum yfirvöldum og er það talið til marks um hugrekki hans og sjálfstraust að sækjast eftir starfi við Harvard sem gjarnan er talinn vera besti háskóli í heimi. Í Harvard komst Galbraith í kynni við John D. Black, sem var einn af leiðandi landbúnaðarhagfræðingum Bandaríkjanna og ráðgjafi Roosevelt forseta sem á þeim tíma var að koma New Deal-stefnu sinni í framkvæmd. Black þessi tók hinn unga Galbraith undir verndarvæng sinn og barðist fyrir því að hann yrði endurráðinn til skólans að lokinni seinni heimsstyrjöld en fyrri ráðning hans hjá skólanum var tímabundin og hafði hann ekki fengið endurnýjun, m.a. vegna skoðana sinna. Það var árið 1948 sem hann fékk fastráðningu hjá Harvard en þá hafði hann kennt við bæði Princeton og Kaliforníu-háskóla. Hjá Harvard hefur hann starfað alla tíð síðan, með nokkrum hléum en hann fór formlega á eftirlaun árið 1975. Hann er nú heiðursprófessor við Harvard og hefur kennt þar af og tilalla tíð síðan hann fór á eftirlaun.

Starfað fyrir forseta

Galbraith hefur alla tíð frá barnsbeini haft áhuga á stjórnmálum en faðir hans var virkur í Frelsisflokknum í Kanada. Ekki fer neinum sögum af menntun hans en sagt er hann hafi lagt mikla áherslu á þátttöku hins opinbera í efnahagsmálum og má því segja að Galbraith hinum yngri hafi kippt í kynið.

Í upphafi fimmta áratugarins var hann ráðinn sem yfirmaður bandarísku verðlagsstofunnar sem var mjög umdeild stofnun. Búist var við því að verðbólga færi úr böndunum um það leyti vegna hinnar miklu þenslu sem framleiðsla hergagna olli í hagkerfinu. Þeim Galbraith og Leon Henderson, sem var hans nánasti yfirmaður, tókst þó að hafa hemil á verðlaginu en uppskáru fyrir vikið óvild margra og þurftu þeir báðir að segja af sér á endanum. Var Galbraith meðal annars legið á hálsi fyrir að hafa kommúnískar hneigðir.

Andstæðingur stríðsins í Víetnam

Þegar John F. Kennedy sóttist eftir forsetaembættinu leitaði hann til Galbraith eftir ráðgjöf en Kennedy hafði verið nemandi hins síðarnefnda nokkrum árum áður. Í þakkarskyni fyrir aðstoðina skipaði hann fyrrum kennara sinn svo sendiherra á Indlandi, nokkuð sem veitti Galbraith ómælda ánægju. Þrátt fyrir að vera í órafjarlægð átti hann eyra forsetans og er hann sagður hafa verið helsti ráðgjafi Kennedy í efnahagsmálum. Sagt er að honum hafi nær tekist að sannfæra Kennedy um að draga Bandaríkin úr Víetnamstríðinu þegar forsetinn var myrtur haustið 1963. Hann starfaði um skeið með Lyndon Johnson, eftirmanni Kennedys, en þá greindi á um stríðið og sneri Galbraith sér aftur að kennslu stuttu seinna.

Metsöluhöfundur

Árið 1943 var Galbraith ráðinn í starf ritstjóra hins virta tímarits Fortune. Sagan hermir að þar hafi hann þróað hinn beinskeytta stíl sinn sem hann hefur síðan orðið frægur fyrir. Hann hefur skrifað nokkrar metsölubækur um hagfræðileg málefni og eru Iðnríki okkar daga og The Affluent Society þeirra langþekktastar.

Galbraith er maður hávaxinn, hann er 206 cm á hæð, og er mikill fjölskyldumaður. Árið 1937 giftist hann Catherine Atwater og eiga þau þrjá syni. Hann hefur verið skipaður heiðursprófessor í um 45 háskólum víða um heim, meðal þeirra Moskvu-háskóla. Það er til marks um hve virtur hann er að hann var á sínum tíma skipaður heiðursfélagi í sovésku vísindaakademíunni.